مهدي نجابتي
(سرتيپدوم بازنشسته و عضو هيأت علمي دانشگاه علوم انتظامي)
بازجويي يكي از مهمترين و حساسترين مراحل تحقيقات مربوط به جرم است؛ زيرا بازجو در خلال آن ميتواند علاوه بر كسب اطلاعات جديد پيرامون موضوع مورد تحقيق، از تطبيق اطلاعات موجود «نظير اظهارات شهود و شاكي، نتايج بررسي صحنه جرم، گزارش آزمايشگاه تحقيقات جنايي و پزشكي قانوني و غيره» و پاسخهاي متهم به صحيح يا غلط بودن و به طور كلي ارزش و اعتبار اطلاعات قبلي خود پي برده و متقابلاً از ميزان صداقت متهم يا مظنون و صحت و سقم اظهارات وي و بالاخره ميزان دخالت او در ارتكاب جرم آگاهی پیدا کند. در حقیقت، بازجویی عبارت است از هنر و فن طرح يك رشته سؤالات فني و قانوني از متهم و يا مظنون به ارتكاب جرم به منظور كسب اطلاعات صحيح درباره جرم واقعه. بازجويي چهار هدف را دنبال ميكند:
1- دستيابي به حقايق با ارزش، 2- رفع مظنونيت يا اثبات بيگناهي، 3- شناسايي مجرم، 4- اعتراف متهم.
بنابراين، بازجو در خلال بازجويي صرفاً به دنبال اخذ اعتراف نيست، بلكه منظور اصلي وي كسب اطلاعات صحيح درباره جرم واقعه است و چه بسا در نتيجه يك بازجويي درست و اصولي متهمي بيگناه شناخته شود.
بديهي است اگر هدف بازجويي صرفاً اخذ اعتراف باشد، احتمال دارد بازجو دچار اشتباه و گمراهي گردد؛ زيرا افرادي كه به ارتكاب جرمي اعتراف مينمايند دو دسته هستند: دسته اول كساني هستند كه واقعاً مرتكب جرم شده و گناهكارند و به منظور رهايي از عذاب وجدان به دنبال بعضي از محركهاي رواني ميگردند تا به جرم ارتكابي اعتراف نمايند. دسته دوم كساني هستند كه واقعاً مجرم نيستند ولي به خاطر تهديد، اكراه، اغوا و يا دلايل ديگر از قبيل اختلالات رواني و غيره به اعتراف به ارتكاب جرمي استنکاف مينمايند.
صرف نظر از جنبههاي حقوقي و لزوم تفهيم اتهام و رعايت قوانين و آيين دادرسي كيفري كه خود ميتواند موضوع بحث مستقلي باشد و همچنين لزوم رعايت اصل بيطرفي و احتراز از پيش داوريهاي عجولانه و حدس و گمانهاي اساسي توسط بازجو و بالاخره برخورداري وي از ويژگيهاي همچون پشتكار، سرعت انتقال، حافظه قوي، تمركز حواس، قابليت انعطاف، خونسردي، صبر و حوصله و غيره در اينجا نكاتي چند كه ميتواند به يك بازجويي موفق کمک نمايد، ذكر ميگردد.
1- تاريخ و سرعت و نام بازجو در برگ بازجويي قيد گردد و سؤالات به گونهاي باشد كه از خلال پاسخها بتوان از مرور زمان و مكان وقوع جرم، مشخصات مرتكب، هدف و انگيزه وي از ارتكاب جرم، چگونگي عمل مجرمانه و وسيله ارتكاب جرم و نتايج حاصله از آن، مشخصات مجنيعليه و…… اطلاعات كافي كسب كرد.
2- قبل از انجام دادن بازجويي، متهم به زندان عمومي اعزام نشود؛ زيرا به تجربه ثابت شده در اين قبيل موارد متهم ضمن اينكه امكان ارتباط با خارج زندان و مبادله پيغام با همدستانش را پيدا خواهد نمود، در اثر تماس با زندانيان سابقهدار و كهنهكار و بدآموزي آنها، در بازجوييهاي بعدي به گونهاي پاسخ خواهد داد كه مسئوليت كيفري كمتري متوجه وي باشد و يا ذهن بازجو مسائل ديگري منحرف گردد.
3- بازجويي از متهمين و مظنونين بايستي هر چه سريعتر و با فاصله زماني هر چه كوتاهتر از وقوع جرم انجام شود؛ زيرا در اثر گذشت زمان، علاوه بر اينكه احتمال فراموشي جزييات امر براي مرتكب جرم بيشتر ميشود، وي فرصت زيادتري براي فكر كردن و پيدا نمودن جوابهاي گمراه كننده پيدا خواهد نمود. به تجربه ثابت شده است بيشترين و صادقانهترين اعترافات در همان مراحل اوليه بازجويي و در بدو بازداشت متهم و قبل از اينكه فرصت تفكر و مشورت با ديگران را داشته باشد، بوده است(رعايت اين نكته بدان معني نيست كه بازجويي بايد عجولانه و بدون آماده شدن مقدمات كار انجام شود).
4- بازجويي بايد به طور انفرادي و محرمانه و بدون حضور ديگران و به خصوص ساير متهمين و مظنونين انجام شود تا اولاً: متهم با احساس اطمينان كامل و بدون داشتن واهمه از اينكه كس ديگري حرفهاي او را ميشنود مطالب خود را بيان كند، ثانیاً: ساير كساني كه در مظان اتهام هستند پي نبرند كه چه مطالبي بازگو شده و چه مطالبي هنوز افشا نگرديده است(موارد محدودي كه نياز به مواجهه چند نفر متهم يا مظنون با هم باشد از اين اصل مستثناست).
5- در تحقيقات جنايي، مجهولات هر مسئله را بايد از روي معلومات آن به دست آورد و معلومات مسئله نميتواند صرفاً زاييده تخيل و يا حدس و گمان باشد؛ لذا قبل از بازجويي از متهم يا مظنون بايد از شاكي و شهود مورد اطمينان تحقيق به عمل آيد و ساير مستندات پرونده از قبيل گزارش معاينه محل و كارشناسي، عكسها و نوارهاي صوتي و تصويري مربوط را دقيقاً مطالعه و مورد بررسي قرار داد تا براساس معلومات و تكميل بازجويي، مجهولات روشن گردد. به همین دلیل توصیه گردیده بازجو قبل از انجام بازجویی، اطلاعات كاملي پيرامون بيوگرافي متهم از نظر ميزان تحصيلات، وضع خانوادگي، شغل و درآمد، علايق، سوابق كيفري، مشكلات، اعتياد احتمالي به مواد مخدر، الكل و قمار و همچنين جرم واقعه و رابطه وي با مجنيعليه به دست آورد تا براساس آن، بازجويي را سازماندهي كند. اين مسئله از نظر رواني و براي ايجاد تفوق معني بازجو بر متهم حائز اهميت است؛ زيرا وقتي متهم دريابد بازجو اطلاعات وسيع و كاملي پيرامون وي و جرم واقعه دارد، كمتر به خود اجازه دورغ گفتن و فريب بازجو را ميدهد.
6- در موارد حساس و مهم، هنگام بازجويي هيچگونه مانع فيزيكي از قبيل ميز تحرير و غيره بين بازجو و متهم وجود نداشته باشد، تا بازجو بتواند به طور مستقيم و با كنترل و زير نظر قرار دادن حركات و عکس العملهای متهم و تمركز كامل حواس، بازجويي را انجام دهد؛ به همين دليل بهتر است در اطاق بازجويي به جز دو عدد صندلي چيز ديگري نباشد. در صورت امكان در اين قبيل موارد ميتوان ترتيبي اتخاذ نمود تا همكاران بازجو از اطاق ديگر و با استفاده از ميكروفون و دوربين مخفي و امثال آن، بدون اطلاع متهم و به طور غيرمحسوس در جريان بازجويي قرار گرفته و حركات و عكسالعملهاي متهم و پاسخهاي وي را مورد تجزيه و تحليل و بهرهبرداري قرار دهند.
7- در جرايم مهم اگر متهم در ابتدا و قبل از تكميل بازجويي به ارتكاب جرم اعتراف كرد، بازجويي براي روشن شدن جزييات امر و حصول اطمينان كامل ادامه يابد تا بعداً اگر متهم از اعتراف پشيمان شد، نتواند منكر ارتكاب جرم گردد. همچنين اگر اقرار كننده متهم واقعي نباشد و براي گمراه كردن بازجو و ايجاد اختلال در روند تحقيقات مربوط به جرم و یا اختلالات رواني و غيره خود را به جاي متهم اصلي معرفي كرده باشد، موضوع روشن گردد.
8- سؤالات بازجويي كوتاه، مشخص و عاري از ابهام باشد و پاسخها عيناً و بدون دخل و تصرف نوشته شود و اگر متهم با سواد باشد بهتر است خودش پاسخها را بنويسد. در هر حال، حين بازجويي حتيالامكان سعي شود رشته كلام متهم و يا نوشته وي قطع نشود تا او آزادانه تمام مطالب خود را منعكس نمايد.
9- در بازجويي، سؤالات القايي نباشد، به عنوان مثال، چنانچه سؤال شود: «ساعت 9 شب گذشته كه شما در منزل آقاي(الف) بوديد، آقاي(ب) چند ضربه چاقو به وي زده است» درست نيست، زيرا سؤالكننده به مخاطب القا ميكند كه شب گذشته ساعت 9 شب در منزل آقاي«الف» شاهد بوده كه آقاي«ب» چند ضربه چاقو به وي زده است. در صورتي كه بايد سؤال شود: «شما شب گذشته ساعت 9 كجا بوديد؟» و اگر مخاطب جواب داد: «در منزل آقاي(الف) بوده است» در سؤال بعدي پرسيده شود: «غير از شما دو نفر چه كساني آنجا بودند؟» و اگر مخاطب پاسخ داد: «آقاي(ب) آنجا بوده است» در سؤال بعدي پرسيده ميشود: «آقاي(ب) چهكار كرد؟»
10- چند مطلب را نبايد در قالب يك سؤال گنجاند؛ به عنوان مثال، «شما شب گذشته چه ساعتي از منزل خارج شديد؟ به كجاها رفتيد؟ و با چه كساني ملاقات داشتهايد؟» اين سؤالات به صورت یک سؤال صحيح نيست و بهتر است هر يك از موارد فوق به صورت مستقل مورد پرسش قرار گيرد.
11- بازجو نبايد متهم را به اقرار تشويق كند و يا براي جلب اعتماد وي و اخذ اقرار وعدههايي كه عملي نيست به او بدهد؛ زيرا متهمين و به خصوص اشخاص سابقهدار به خوبي در مييابند كه چنين وعدههايي خارج از اختيارات و مقدورات بازجو ميباشد و عملي نيست و اگر هم متهم به وعدهها اميدوار گردد ولي بعداً عملي نشود، باعث سلب اعتماد وي ميگردد.
12- چنانچه در خلال بازجويي متوجه شديد متهم دروغ ميگويد، فوري احساس خود را از گفتههاي دروغ وي به رخش نكشيد؛ چون متهم هر چه بيشتر دروغ بگويد در مراحل بدي بازجویي وضع متزلزلتري پيدا خواهد كرد.
13- هنگام طرح سؤال در مورد اتهامات سنگيني نظير قتل و تجاوز به عنف و… كه مجازات سنگيني دارد، حتيالامكان از به كاربردن عين عناوين فوق كه ممكن است باعث ترس و وحشت متهم و نگراني وي از عواقب كار خودش گردد و منجر به سكوت و يا دروغگويي وي شود، احتراز گردد و به جاي عناوين مذكور از كلمات و عبارات مشابه و يا به صورت كنايه كه رعب و وحشت كمتري را در دل شخص ايجاد كند، استفاده شود.
14- شيوه بازجويي از كسي كه متهم بودن وی محرز ميباشد، با كسي كه در مورد متهم بودن او ترديد وجود دارد، متفاوت است.
به طور كلي، هر چه دلايل ضعيفتر و اطلاعات بازجو راجع به جرم و متهم كمتر باشد، در ابتداي بازجويي بايد سعي شود سؤالات به طور مستقيم و در رابطه با اصل موضوع نباشد، بلكه ابتدا با طرح سؤالات حاشيهاي و در عين حال مرتبط با موضوع، بازجويي آغاز گردد تا از خلال پاسخهاي مخاطب و پس از كسب اطلاعات بيشتر سؤالات اصلي مطرح گردد.
15- در جرايم مهم نظير قتل و آتشسوزي عمدي و….. متهم به صحنه جرم برده شود (چنانچه صحنه جرم به هم خورده باشد بازسازي گردد) كه از نزديك جزئيات را تشريح نمايد. در اين قبيل موارد چنانچه شخص خود را به جاي متهم اصلي جا زده باشد و يا تناقضي در اظهاراتش باشد در عمل روشن خواهد شد.
16- توسل به تهديد و ارعاب و فحاشي و اهانت و شكنجه در بازجويي براي اخذ اعتراف، نشانه ضعف بازجو در كار خود ميباشد و متهم از اين گونه برخوردها در مييابد كه بازجو دليل و مدرك قاطع و قابل استنادي در اختيار ندارد كه به وسايل فوق متوسل شده است.
17- كم اهميت جلوه دادن جرم واقعه؛ اظهار همدردي و همدلي با متهم(به عنوان مثال، به وي گفته شود هر كس ديگري هم جاي شما و در آن موقعيت قرار ميگرفت همان كاري را ميكرد كه شما انجام داديد) و انتقاد از شاكي و مجنيعليه موجب جلب اعتماد متهم و ترغيب وي به همكاري با بازجو و گفتن حقايق ميگردد.
18- وجود اختلاف و تضاد بين متهمين، فرصت مناسبي است تا بازجو با بهرهگيري از آن بتواند اطلاعات خوبي در مورد هر يك به دست آورد.
19- در بازجويي بايد شرايط سني، جنسي، موقعيت اجتماعي، ميزان تحصيلات و اعتقادات مذهبي شخص، مورد توجه قرار گيرد. بازجويي از زنان حتيالامكان توسط بازجوي زن والّا با حضور شخص ثالث و بيطرفي كه مرتبط با پرونده نباشد، انجام شود تا بعداً ادعاهاي دروغي عليه بازجو مطرح نشود. همچنين بازجويي از كودكان بهگونهاي باشد كه باعث ترس و آسيب روحي و رواني آنها نگردد.
20- براي مستند كردن اظهارات و اعترافات اوليه متهم يا مظنون توسط بازجو معمولاً سه راه وجود دارد:
الف- سپردن مطالب به حافظه و سپس در فرصت مناسبي آنها را مكتوب نمايد؛ كه اين روش از جهت قطع نشدن رشته افكار بازجو و دقت كامل به گفتار طرف مقابل و عدم اختلال و گسيختگي در افكار متهم و جلوگيري از پريشاني و آشفتگي روحي وي خوب است، ممكن است در اثر طولاني شدن بازجويي، بازجو قسمتهاي مهمي از مطالب را فراموش كند و مكتوب ننمايد.
ب- يادداشت برداري؛ يعني بازجو نكات مهم و قابل توجه اظهارات متهم را يادداشت نمايد، در اين روش، چون بازجو فقط نكات مهم را يادداشت ميكند و نكات به ظاهر جزيي يادداشت نميشود، چه بسا در همين نكات جزيي مسائل با اهميتي نهفته باشد. از طرفي چون احتمال دارد بازجو حين يادداشت مطالب نتواند حواس خود را روي آنچه متهم ميگويد، متمركز نمايد امكان دارد متوجه بعضي نكات مهم و با ارزش اظهارات وي نشود. در يادداشت برداري، متهمي كه براي اعتراف دو دل و مردد است وقتي متوجه ميگردد اظهاراتش ثبت ميشود ممكن است از بيان حقايق و اعتراف امتناع ورزد.
حتي اگر قرار باشد شخص ثالث اظهارات متهم را يادداشت نمايد به دليل فوق و همچنين به خاطر حضور شخص ثالث احتمال دارد متهم به راحتي و آزادانه مطالب را بيان ننمايد.
ج- ضبط صدا يا صدا و تصوير، كه بهترين وسيله مستندسازي بازجويي است؛ زيرا علاوه بر اينكه تمام جزييات مطالب مطرح شده ضبط ميگردد، متهم بعداً نميتواند ادعا كند با تهديد و اكراه از وي اعتراف گرفته شده است. در مورد ضبط صدا و تصوير دو نکته حائز اهمیت است: اول این که ضبط صدا و تصویر غيرمحسوس باشد تا متهم هنگام بيان مطالب از اينكه صدا و تصويرش ضبط ميگردد نگران نشود و از بيان حقايق خودداري نكند.
دوم اينكه صدا و تصوير ضبط شده از نظر فني قابل اثبات و از نظر حقوقي قابل استفاده باشد.