اداره کل آموزشهای مردمی
پیرو تأکید ریاست معظم قوه قضاییه مبنی بر لزوم برخورد با جرایم رایانهای، معاونت آموزش
قوه قضاییه، اولین دوره آموزشی خود را دراین خصوص برگزار کرد تا زمینه آشنایی قضات با جرایم مزبور فراهم گردد. این دوره به همت دفتر تحقیقات و پژوهشهای قضایی معاونت آموزش
قوه قضاییه از تاریخ 12/11/81 شروع به کار کرد. برای آشنایی بیشتر خوانندگان با اهداف وابعاد آن، با دکتر محمود براتی نیا سرپرست آن دفتر مصاحبهای ترتیب دادهایم که مشروح آن به نظر خوانندگان محترم میرسد. (درضمن به اطلاع میرساند که ادامه موضوع حقوق و رایانه، به دلیل اهمیت مصاحبه جرایم رایانهای و اینترنتی،به شماره آتی موکول میگردد.)
لطفاً درمورد جرایم رایانهای و اینترنتی و ارتباط آن با قوه قضاییه توضیح مختصری بفرمایید.
به نام خدا.اصولاً هرپدیده اجتماعی به دلیل فرآیند تأثیر وتأثر درجامعه تابع یک سری قوانین ومقررات حقوقی است. رایانه به عنوان یکی از اجزای لاینفک اجتماعی در عصر حاضر، از این اصل پیروی میکند. لذا با لحاظ این امر که تعیین عناوین مجرمانه در حیطۀ مسئولین قانونگذاری
میباشد، تخطی کاربران آن در رعایت قوانین مربوط منجر به ظهور جرم میگردد؛ چرا که رایانه از یکسو میتواند ابزار وقوع جرم واقع شود و از سوی دیگر، نقش محیط اعمال جرم را ایفا کند. دراینجاست که قوه قضاییه به عنوان متولی اصلی در رسیدگی به جرایم، وارد عمل میگردد.
چه چیزی جرایم رایانهای را از سایر جرایم متمایز میسازد؟
اولین مورد، همان طوری که عرض کردم، استعداد رایانه است در اینکه هم به عنوان ابزار جرم مورد استفاده قرار بگیرد و هم اینکه محیط اعمال جرم واقع گردد. دوم اینکه به دلیل گستردگی حضور رایانه در بسیاری از ابعاد زندگی فردی و اجتماعی، جرایم آن نیز در حوزههای مختلف حقوق مطرح میگردد از جمله: حقوق تجارت، حقوق مالکیت، حقوق بین الملل، حقوق فنآوری و تکنولوژی ارتباطات و… و سومین مورد اینکه برخی جرایم رایانهای خصوصاً آن دسته که درمحیط اینترنت اتفاق میافتد، در فضای مجازی صورت میپذیرند.
آیا ممکن است درباره موردآخر بیشتر توضیح دهید؟
بله. برای روشنترشدن موضوع، مثالی میزنم. مثلاً وقتی که فردی از طریق محیط مجازی اینترنت دست به سرقت بانکها میزند، هیچ پولی به صورت حقیقی به سرقت برده نمیشود، بلکه فقط از یک حساب بانکی به حساب بانکی دیگر ریخته میشود. با این وجود، مرتکبین به این جرم به عنوان سارق بانک تحت تعقیب قرار میگیرند.حتی امروزه بسیاری از جاعلان، درفضای مجازی اینترنت مرتکب جرم میگردند. به این دسته از جرایم “Cybercrime” یا جرایم مجازی گفته
میشود.
توضیحات شما درباره فضای اینترنت به عنوان محیط اعمال جرم کامل به نظر میرسد، اما لطفاً بفرمایید چگونه از رایانه به عنوان ابزار جرم استفاده میشود؟
قبل از پاسخ به سؤال شما، ذکر این نکته را ضروری میدانم که تفاوتهای اساسی بین جرایم رایانهای رایج در کشورهای درحال توسعه و کشورهای توسعه یافته، ناشی از روش استفاده از این ابزار است. در کشورهای توسعه یافته، رایانه از یک وسیله برای سهولت و سرعت در انجام کار، پافراتر نهاده و تبدیل به یک دریچه شده است. دریچهای برای ورود به فضایی بیانتها که علاوه برامور تخصصی، حتی بسیاری از کارهای شخصی هم درآن فضا صورت میگیرد. بنابراین، بعد محیطی رایانه در بروز جرایم در این کشورها بیشتر است. کافی است به آمار جرایم اینترنتی مراجعه کنید تا متوجه شوید که بیشترین درصد این جرایم در کشورهای توسعه یافته رخ میدهد.
در مقابل، درکشورهای درحال توسعه و از جمله ایران، بعد ابزاری رایانه در بروز جرایم نمود بیشتری پیدا میکند. مثلاً تکثیر سیدیهای غیرمجاز و یا شکستن قفل نرم افزارها و تکثیر آنها بدون کسب اجازه از پدیدآورندگان آن نرم افزار. دراین رابطه، یکی از اهداف دوره مبارزه با جرایم رایانهای و اینترنتی تبیین ابعاد حقوقی مسئله است.
اکنون که به دوره مبارزه با جرایم رایانهای اشاره کردید، لطفاً بفرمایید در این دوره چه مطالبی آموزش داده میشود؟
دراین دوره مطالب در قالب چند سرفصل بیان شدند:
– ادله اثبات دعوا درمحیطهای دیجیتالی؛
– قراردادهای “On line” و ابعاد بین المللی؛
– آموزش حقوق وجرایم رایانهای و اینترنتی که شامل موارد عدیدهای میشود از جمله: حقوق مالکیت معنوی، کپی رایت، گذری بر قوانین و جرایم رایانهای درجهان، نقش وجایگاه قانونگذار، وظیفه پلیس، نقش تأمین کنندگان خدمات اطلاعاتی، نقش بخش خصوصی و دولت درپیشگیری از اشاعه جرایم رایانهای، مراقبت از رسانههای اطلاعاتی کشور، جایگاه نیروهای واکنش سریع، چگونگی تدوین اجرای طرح ملی آموزش عمومی، راهکارهای احتمالی مقابله با جرایم رایانهای، مباحثی از تجارت الکترونیک و…
چه کسانی دراین دوره شرکت کردهاند؟
فعلاً درمرحله اول، 28نفر از قضات شهرهای تهران،کرج، شهریار و شهر ری دراین دوره حضور یافتهاند. از این میان 16 نفر از دادگاههای بدوی، 6 نفر از دادگاههای تجدیدنظر،4 نفر از دیوان عالی کشور و 2 نفر از دیوان عدالت اداری حضور دارند.
ملاک انتخاب این نفرات چه بوده است؟
معیار این بوده که با انتخاب قضات از مراجع مختلف قضایی، آموزش جرایم رایانهای را در تمام سطوح از مرحله بدوی تا دیوان عالی کشور تعمیم دهیم.
آیا برای آموزش سایر قضات در سراسر کشور هم تدبیری اندیشیده شده؟
بله. پر واضح است که درآینده دامنه ارتکاب به جرایم رایانهای وسیعتر خواهد شد و چه بسا با توجه به سرعت رشد آن بزودی به حوزه شهرستانها و حتی روستاها نیز سرایت کند. لذا یکی ازاهداف برگزاری این دوره تعمیم آموزش در سطح قضات سراسر کشور است. برای رسیدن به این هدف دو راه درنظر گرفته شده: اول اینکه با تخصصیتر شدن کلاسهای آموزشی، در پایان دوره، قضات شرکت کننده قادر خواهند بود که این مطالب را به قضاتی که در سایر مراکز استانها هستند آموزش دهند و در واقع، خودشان نقش یک استاد را ایفا کنند. دوم اینکه تمهیداتی فراهم گردیده تا با تهیه فیلمها و سیدیهایی که از این کلاسها تهیه شده، به همراه دوازده بولتن آموزشی که در اختیار
دادگستریهای سراسر کشور قرار میگیرد، زمینه آموزش غیرحضوری همکاران را نیز فراهم گردد.
همان طوری که فرمودید، ملاک سیاستگذاری قوه قضاییه در برگزاری این دوره، آموزش قضات برای آشنایی با جرایم رایانهای بوده است. آیا هدف دیگری را نیز دراین ارتباط دنبال میکردید؟
در واقع آنچه از ابتدا مد نظر بود، همین مسئله آموزش بوده. ضمن اینکه قصد داریم از طریق اساتید این دوره به آخرین اطلاعات و جدیدترین نظریات علمی مرتبط دست یابیم تا بتوانیم منشا ارائه یک سری از لوایح قضایی باشیم. به عبارت دیگر، زمینههایی فراهم کنیم تا سیستم قانونگذاری در مواردی که قوانین سکوت، اجمال، تعارض و یا ابهام دارند به تدوین قوانین بپردازد و این قوانین
برای صدور احکامی که مربوط به جرایم رایانهای و اینترنتی است معیار دستگاه قضایی قرار گیرند.
درباره نحوه برگزاری این دوره لطفاً توضیحاتی ارائه بفرمایید. آیا این کلاسها به روش سنتی اداره میشود؟
یعنی استادی مطالب را توضیح میدهد و دانشجو یادداشت برداری میکند و یا اینکه دروس عملی را هم دربرمیگیرد؟
دراین دوره، از اساتید دانشگاهی و چهرههای برجسته قضایی و تعدادی از کارشناسان متبحر به عنوان مدرس بهره بردهایم. برخی از کلاسها به صورت عملی و کارگاهی در شرکت ایز ایران برگزار شد. هدف اصلی از تشکیل کارگاهها این بوده که شرکت کنندگان از نزدیک با محیط فنی و مهندسی برای تولید نرم افزارها آشنا گردند. همچنین بعضی از سخت افزارها را ازجمله: دیش، ریسیور و سکویی که سایت بر روی آنها تعبیه گردیده، مشاهده کنند. به علاوه قصد داریم تا برخی از جلسات آینده را از طریق سایت معاونت آموزش به صورت غیرحضوری برگزار کنیم. یعنی صرفنظر از بعد مسافت بین استاد و شاگرد، زمینه ارتباط آنها را از طریق اینترنت فراهم سازیم. البته مورد اخیر بیشتر در خصوص کلاسهای رفع اشکال مصداق پیدا میکند. در مورد شیوه تدریس هم درهنگام افتتاح دوره و قبل از شروع کلاسها تعداد دوازده جلد جزوه و بولتن آموزشی در اختیار دانشجویان قرار داده شده تا درکلاسها نیازی به جزوهنویسی نباشد.
آیا دانشجویان که این دوره را میگذرانند، میتوانند درخصوص جرایم رایانهای و اینترنتی قضاوت کنند؟
بله. برای رسیدگی به جرایم مزبور تمهیداتی اندیشیده که امید است این امر گام مهمی در ایجاد پیوند بیشتر بین آموزش و انتصاب محسوب و موجب ارتقای سطح خدمات قضایی گردد.
آیا همه این دانشجویان با رایانه و طریقه استفاده از آن از قبل آشنا بودهاند؟
اکثر این قضات از قبل با روش اپراتوری رایانه آشنایی داشتهاند. با این وجود، قبل از شروع این دوره، کلاس آموزش رایانه برای آنها در نظر گرفته شد که در قالب 42 ساعت تدریس، در چهار موضوع مبانی کامپیوتر، سیستم عامل ویندوز، ورد و اینترنت برگزار شد.
با توجه به میزان مشغولیت قضات و نیاز به داشتن تمرکز در کلاسهای آموزش رایانه، این طور به ذهن میرسد که این کلاسها نسبت به جلسات تخصصی آموزش جرایم رایانهای از استقبال کمتری برخوردار باشد. آیا همین طور است؟
خیر.میزان استقبال قضات از کلاسهای آموزش اپراتوری رایانه بسیار زیاد بوده است.
خیلی جالب است که در این مورد اینقدر با اطمینان صحبت میکنید؛ چرا که لازمه قضاوت دراین خصوص داشتن آمار دقیقی از نظرات شرکت کنندگان است.
بله. اتفاقاً دراین مورد پرسشنامهای بین شرکت کنندگان توزیع گردیده که ماحصل نتایج آن رضایت کامل آنها از این کلاسها بوده. چنانچه مایل باشید، میتوانم نتایج این نظرسنجی را عرض کنم.
خواهش میکنم لطفاً به اختصار بفرمایید.
اکثر قضات اعلام کردهاند که بیش از سه ساعت در روز از وقتشان را صرف حضور و رفت و آمد در کلاسهای آموزش رایانه کردهاند. با توجه به اینکه حضور دراین کلاسها اختیاری بوده، این امر
نشاندهنده اهمیت کلاسها از نظر آنها بوده است. مضافاً اینکه بیشتر آنها حتی از قبل با اپراتوری رایانه آشنایی داشتهاند.
بیشتر آنها امکانات آموزشی را در سطح خوبی ارزیابی کردهاند و از نحوه تقسیمبندی مطالب، زمانبندی کلاسها و سطح دانش فنی اساتید رضایت کامل داشتهاند. بالاخره اینکه همگی این قضات ابراز تمایل نمودهاند که در دورههای دیگر آموزش رایانه نیز حضور یابند.
اجازه دهید که از بحث کلاسهای آموزشی بگذریم و به مسائل دیگر بپردازیم. امروزه یکی از بحثهای رایج در محافل حقوقی، جرایم بینالمللی مرتبط با رایانه است. لطفاً در این زمینه توضیحاتی را بیان فرمایید.
برای روشنتر شدن قضیه اجازه بدهید که با تفکیک این لغات سریعتر به مقصود برسیم. جرایم رایانهای از بعد ماهوی چندان تفاوتی با جرایم داخلی ندارند.دراین حالت تنها حوزه ارتکاب جرم عوض میشود. به عبارت دیگر، همان طوری که حقوق داخلی، اگر فردی از دیوار منزل دیگران بالا رفته و دست به تحصیل مالی بزند، در حوزه مزبور هم میشود با شکستن “Password” وارد فضای شخصی دیگران در محیط اینترنت گردد، که با بررسی عناصر متشکلۀ جرم درفرضی ممکن است، سرقت یا کلاهبرداری صورت گرفته و مجازات قانونی حسب مورد اعمال شود. بنابراین، مثلاً اگر ورود به حسابهای بانکی چه عمومی چه خصوصی از طریق اینترنت از محیط خارج از مرزهای کشور صورت بگیرد، مهم ماهیت این گونه جرایم هستند که مرزهای سیاسی و جغرافیایی قراردادی را درنوردیده و مسلماً باید یک وحدت جهانی برای مقابله با این گونه جرایم هم از حیث مقررات ماهوی و همشکلی به وجودآید.
از جمله جزواتی که دراین دوره به شرکت کنندگان ارائه شده، اشاره به کنوانسیونها درسطح دنیا از قبیل اتحادیه اروپا است که درحال شکلگیری میباشد و قصد دارد مجازاتهای جدیدی را دراین خصوص وضع کند. این کنوانسیونها قاعدتاً همه کشورها را دعوت میکند که با عضویت درآن تعهدات و تکالیف جدیدی را به عهده گیرند.بنابراین، به منظور ایجاد امنیت دراین زمینه، مشغول مطالعه هستیم تا درصورت تأمین مصالح و منافع ملی خودمان به عضویت این کنوانسیونها درآییم.
البته دراین قسمت باید این تأکید را داشت که هرچند بعضی از جرایم از طریق رایانه
سهلالارتکاب بوده و ارکان و عناصر متشکله جرمی برای انتساب فعل مجرمانه قابل تعریف است یعنی سرقت یا کلاهبرداری یا خیانت درامانت یا…از طریق رایانه به وقوع میپیوندد ولی در نوع نگرش به جرایم رایانهای خلاءهای جدی قانونی وجود دارد که لازم است متولیان امر قانونگذاری تمهیدات لازم را دراین خصوص به کارگیرند.
آیا دستگاه قضایی وجوه سیاسی مؤثر اینترنت را هم مدنظر قرار میدهد؟با توجه به اینکه اعمال نفوذ سیاسی در این محیط بسیار زیاد، گسترده و بدون مرز است؟
همان گونه که استحضار دارید، ورود به سیستم اطلاعات محرمانه دستگاههای نظامی و امنیتی هیچ کشوری از طریق اینترنت غیرممکن نیست. لذا هرچند قوانین غیرکافی دراین خصوص به وجود آمده است، در کشور ما نیز اگر کسی ورود غیرمجاز به این حوزهها داشته باشد، قوانین داخلی ما از جمله اصول دادرسی در محاکم صالحه در برخورد با جرایم امنیتی و مرتکبینی که ابزار و عوامل تحقق این جرایم را فراهم میکنند، وجود دارد.
به عنوان آخرین سؤال، لطفاً بفرمایید که ازچه زمانی یک عمل مرتبط با رایانه صورت جرم را پیدا میکند؟
چنانکه در فوق اشاره شد، پاسخ به این پرسش مستلزم شناخت و تشکیل عناصر متشکله این گونه جرایم است، ولی دریک نگاه کلی، اصولاً این اعمال به صورت فعل یا ترک فعل تابع اصول کلی مانند اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها، و قواعدی چون تعدد، تکرار، شروع به جرم و… قابل مطالعه و بررسی است.
اگر در پایان مطلبی دارید بیان فرمایید.
اولاً: شایسته است از عنایات جدی حجت الاسلام والمسلمین حاج آقا جواهری، معاونت آموزش قوه قضاییه، در حمایت از توسعه و تعمیم آموزشهای تخصصی و نیز کلیه کسانی که ما را در برگزاری این دوره یاری فرمودهاند، بخصوص دفتر همکاریهای فناوری ریاست جمهوری و برادران شاغل در واحد آموزشی رایانه، کمال تشکر و قدردانی را بنمایم. ثانیاً: با عنایت به اهمیت و جایگاه مواردی که بیان شد، استدعای توجه بیشتر قوای سه گانه کشور در جهت تهیه و تصویب لوایح قانونی برای برخورد با جرایم مذکور را دارد.