پدید آورنده
(نبی خداکرمی )
پایان نامه دکترا دانشگاه تربیت مدرس
سال تحصیلی 1377
چكیده
عنصر روانی یکی از عناصر تشکیل دهنده جرم است که در بین صاحب نظران حقوقی در دو معنای وسیع و محدود به کار میرود. عنصر روانی جرایم عمدی در معنای محدود شامل اراده ارتکاب و قصد مجرمانه، و در جرایم غیر عمدی شامل اراده ارتکاب و خطای کیفری است، لیکن عنصر روانی در معنای وسیع علاوه بر معنای محدود شامل شرایط مسئولیت کیفری نیز میباشد.
در حقوق ایران جرم قتل بر اساس عنصر روانی به انواع قتل عمدی و قتل غیر عمدی تقسیم شده که بر حسب میزان تقصیر و قابلیت سرزنش، برای انواع قتل، مجازاتهای متفاوتی پیشبینی شده است. قوانین جزایی مصوب بعد از پیروزی انقلاب اسلامی عنوان جدید «قتل خطای محض» را به عناوین پیشین افزوده، علیرغم آنکه در برخی از مصادیق این نوع قتل، فاعل فاقد عنصر روانی میباشد، لیکن مقنن به منظور حمایت کیفری از مجنیعلیه، پرداخت دیه را مقرر نموده است.
در نظام تقنینی ایران «سبق تصمیم» در نوع قتل و تشدید مجازات بیتأثیر بوده و عناوین مجرمانه «قتل توأم با سبق تصمیم» و «قتل بدون سبق تصمیم» پیشبینی نشده است. در حقوق کشورهای مصر و آمریکا سبق تصمیم به عنوان مهمترین معیار تفکیک انواع قتل بر حسب عنصر روانی محسوب میشود و مجازات قتل توأم با سبق تصمیم، شدیدتر از سایر انواع قتل است. ضمناً در حقوق آمریکا هر یک از قتلهای مذکور نیز دارای درجات مختلف و مجازاتهای متفاوت بوده و «قتل بدون سبق تصمیم» به «قتل بدون سبق تصمیم ارادی» و «قتل ناشی از تقصیر جزایی» تقسیم شده است.
قتل ناشی از «اشتباه در هویت مجنیعلیه» و «خطای در اصابت» در قوانین جزایی مصوب قبل از انقلاب تأثیری در عنوان مجرمانه قتل عمدی نداشته است، لیکن بعد از انقلاب اسلامی، قتل ناشی از «خطای در اصابت» به عنوان جرم «قتل غیر عمدی» مقرر شده است. در بین صاحب نظران حقوقی و رویه قضایی در استنباط از قوانین جزایی در خصوص عنوان مجرمانه قتل ناشی از «اشتباه در هویت مجنیعلیه» اختلاف نظر وجود دارد. در حالی که در نظام تقنینی کشورهای مصر و آمریکا، اشتباه در هویت مجنیعلیه و خطای در اصابت، تأثیری در عنوان مجرمانه قتل عمدی و میزان مجازات ندارد.
×نتیجه
اشتباه در هویت مجنیعلیه حالتی است که فاعل در تصور و گمان خود دچاراشتباه شده است و در واقعاشتباه نسبت به یکی از عوامل فرعی تشکیل دهنده جرم است و با توجه به دلایل زیر در ماهیت عمل مجرمانه تأثیری نداشته و رکن عمد را از بین نمیبرد:
1 ـ فعل اصلی یعنی ارتکاب قتل، عمل حرامی است؛ قاتل به طور غیر قانونی شخص بیگناه یا تحت حمایت قانون را کشته است.
2 ـ عناصر عمومی تشکیل دهنده جرم در عمل مجرمانه مزبور جمع شده است.
3 ـ اراده و سوء نیت در ارتکاب قتل وجود دارد. فاعل فقط در تصور و گمان خوداشتباه کرده که سبباشتباه در تشخیص وی شده است و گرنه قصد مجرمانه محقق شده و انسانی نیز به قتل رسیده است.
4 ـ اگر این قبیل قتلها را قتل غیر عمدی بدانیم، مجرمین میتوانند از این طریق سوء استفاده نموده و از مجازات فرار کنند، به منظور جلوگیری از توسل مجرمین به خلاءهای قانونی ضرورت دارد قتل ناشی از «خطای در تشخیص» یا «اشتباه در هویت مجنیعلیه»، قتل عمدی محسوب شود.
با توجه به دیدگاه مذکور میتوان گفت: اجزای تشکیل دهنده عنصر روانی جرم قتل عمدی در حقوق ایران شامل «اراده ارتکاب و قصد کشتن» میباشد و در این زمینه با حقوق کشورهای مصر و آمریکا نیز انطباق دارد.
از سوی دیگر، مطابق رأی اصراری هیأت عمومی دیوان عالی کشور، در حقوق جزای ایران «خطای در تشخیص» یا «اشتباه در هویت» زائل کننده عنصر روانی جرم قتل عمدی است؛ یعنی بین حقوق ایران و حقوق کشورهای مصر و آمریکا اختلاف نظر وجود دارد؛ بدین نحو که قتل ناشی ازاشتباه در هویت، در حقوق ایران، قتل غیر عمدی محسوب شده، در صورتی که جرم مذکور در حقوق کشورهای مصر و آمریکا قتل عمدی محسوب میشود.
لذا پیشنهاد میشود: مقنن در تکمیل و اصلاح مقررات جزایی برای رفع ابهام از نظام تقنینی با توجه به اهمیت عنصر روانی موارد ذیل را مورد توجه و تصویب قرار دهد:
1 ـ عنوان مجرمانه قتل ناشی از «اشتباه در هویت مجنیعلیه» به طور صریح در قوانین جزایی مشخص و به عنوان قتل عمدی مقرر شود.
2 ـ برای قتل ناشی از «خطای در اصابت، » مجازات و اقدامات تأمینی و تربیتی مناسبی مقرر کند.
3 ـ برای ایراد صدمه عمدی منتهی به فوت، عنوان مجرمانه مستقلی پیشبینی شود و مجازات یا اقدامات تأمینی و تربیتی مناسب مقرر کند.